Słowacja prowadzi masowy odstrzał niedźwiedzi brunatnych, zagrażając także zwierzętom po polskiej stronie. Wspieramy Greenpeace w zaskarżeniu decyzji Słowacji do Komisji Europejskiej. Poniżej wyjaśniamy, jakie mamy podstawy do podjęcia takiej akcji.
Niniejsze podsumowanie ma na celu przedstawienie dostępnych informacji dotyczących decyzji rządu Republiki Słowackiej o interwencyjnym odstrzale niedźwiedzi brunatnych (Ursus arctos) na terenie Słowacji oraz ryzyk, jakie może nieść dla polskiej populacji niedźwiedzi, wraz z wnioskami wynikającymi z analizy prawnej, będącej podstawą do wniesienia przez Fundację Greenpeace Polska skargi do Komisji Europejskiej na działania rządu Słowacji.
Dlaczego to ważne
Niedźwiedzie brunatne są w Europie ściśle chronione. Występują w kilku izolowanych obszarach, a ich populacja szacowana jest na zaledwie 20500 osobników. Zasięg ich występowania obejmuje tylko około 10% powierzchni Europy. W Polsce żyje około 130 niedźwiedzi. Występują one wyłącznie w Karpatach, na około 1,5% powierzchni kraju przy granicy ze Słowacją i Ukrainą (głównie w Bieszczadach i Tatrach). Niedźwiedzie są antropofobiczne, co oznacza, że boją się człowieka. Zamieszkują wyłącznie najbardziej niedostępne i najsłabiej zaludnione tereny, zwłaszcza góry i rozległe lasy, w szczególności starolasy, gdzie mogą znaleźć miejsce schronienia. Mimo to zdarzają się sytuacje konfliktowe, szczególnie w związku z przyzwyczajaniem niedźwiedzi do pożywienia pochodzącego od ludzi. Dzieje się tak głównie za sprawą niewłaściwego zabezpieczenia odpadów komunalnych i kompostowników, a także nęcenia niedźwiedzi przez myśliwych oraz nieetycznych fotografów przyrody. W takich sytuacjach należy w pierwszej kolejności zadbać o właściwe zabezpieczenie odpadów np. za pomocą pastuchów elektrycznych i odpowiednich pojemników. Należy także wykorzystać skuteczne metody odstraszania osobników, które zbliżają się do osad ludzkich. Robi się to np. poprzez użycie broni z niepenetrującymi, gumowymi kulami przez ekspertów z grup interwencyjnych. Rząd Słowacji podjął decyzję o odstrzale, nie wyczerpując takich narzędzi. Co więcej, nie dokonano przewidzianej w prawie unijnym strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ). Niedźwiedzie występujące w Karpatach często przekraczają granice państw. Areał osobniczy — obszar, na którym bytują pojedynczy osobniki — często przekracza 1000 km2. Zdarzają się osobniki, które wędrują na odległości liczone w tysiącach kilometrów. Stan populacji słowackiej ma bezpośredni wpływ na populację niedźwiedzi w Polsce. Mimo to rząd Republiki Słowackiej nie przeprowadził transgranicznej oceny oddziaływania na środowisko wymaganej dyrektywą SEA.
Uchwała rządu Republiki Słowackiej nr 182
W dniu 2 kwietnia 2025 r. rząd Republiki Słowackiej wydał Uchwałę nr 182, na podstawie której wprowadzono:
- „sytuację nadzwyczajną” na znacznym obszarze kraju, której podstawą jest „niepożądane występowanie niedźwiedzia brunatnego”.
- wprowadzono „nadzwyczajną interwencję” polegającą na odstrzale do 350 osobników niedźwiedzi brunatnych
Niedźwiedzie brunatne podlegają ochronie gatunkowej na terenie Unii Europejskiej. Aby wyeliminować poszczególne osobniki, właściwy organ musi wydać derogację — specjalne odstępstwo od zakazu uśmiercania. Uchwała nr 182 zobowiązała słowackiego ministra środowiska do wydawania decyzji zezwalających na odstępstwa od zakazów w ramach ochrony gatunkowej, na obszarach objętych „sytuacją nadzwyczajną”. Rząd Słowacji argumentował, że celem eliminacji niedźwiedzi ma być ochrona życia, zdrowia i mienia mieszkańców obszarów, na których występują.
W uzasadnieniach analizowanych decyzji organy administracyjne argumentowały, że odstrzał jest jedyną metodą, która może zmniejszyć ilość konfliktów na tle niedźwiedzie-człowiek. Według wyjaśnień administracji słowackiej nie istnieją inne ekonomicznie i technicznie wykonalne alternatywy (takie jak translokacja czy skuteczne ogrodzenia elektryczne), które wystarczałyby do rozwiązania problemu „nadmiernej synantropizacji niedźwiedzi”. Należy jednak zaznaczyć, że istnieją inne, skuteczne metody przeciwdziałania konfliktom, oparte na płoszeniu, a przede wszystkim — likwidacji czynników sprzyjających synantropizacji, czyli utraty naturalnej płochliwości i przystosowania się do bytowania w bliskim otoczeniu człowieka (opisane w rozdziale 4). Brakuje informacji, które świadczyłyby, aby rząd Słowacji wyczerpał wszystkie możliwości na mitygację konfliktów, przed podjęciem decyzji o ostatecznym kroku — czyli odstrzale do 350 niedźwiedzi.
Od początku roku 2025 na obszarach graniczących z Rzeczpospolitą Polską (między innymi powiaty: Poprad, Kežmarok i Liptovský Mikuláš) do 28 maja 2025 r. zostały wydane decyzje na uśmiercenie co najmniej 76 niedźwiedzi. Stan realizacji zgód na odstrzał w obszarach przygranicznych jest nieznany. Według informacji podawanych przez magazyn Pravda – do 22 października odstrzelono na terenie Słowacji w sumie 180 niedźwiedzi.
Populacja niedźwiedzi brunatnych w Słowacji i w Polsce oraz ich ochrona
Zarówno niedźwiedzie słowackie, jak i polskie są częścią transgranicznej populacji karpackiej, która szacowana jest na około osiem tysięcy osobników.
Ministerstwo Środowiska Słowacji powołuje się na zawyżone szacunki liczebności populacji słowackiej, która miałaby wynosić pomiędzy 2500 – 3200 osobników. Z kolei najbardziej miarodajne wyniki badań DNA z lat 2019-2021 wskazują, że słowacka populacja niedźwiedzi brunatnych wynosiła ok. 1050 osobników i jest niewystarczająca, aby zapewnić jej stabilność]. Populacja słowackich niedźwiedzi jest wciąż bardzo podatna na zagrożenia i może ulec zmniejszeniu. Eksperci zaznaczają, że brakuje danych naukowych, które pozwoliłyby na podejmowanie decyzji dotyczących zarządzania populacją.
Jak wskazuje Państwowa Rada Ochrony Przyrody polska populacja niedźwiedzia brunatnego stanowi tylko niewielki fragment transgranicznej populacji karpackiej. Stan polskiej subpopulacji niedźwiedzi brunatnych szacowany jest na ok. 130 osobników, a jej status ochronny jest „niezadowalający” (U1). Stan polskiej subpopulacji jest ściśle powiązany ze stanem w innych krajach, pomiędzy którymi niedźwiedzie aktywnie migrują — przede wszystkim Słowacji, Ukrainy i Węgier. W Polsce niedźwiedź brunatny jest objęty ochroną ścisłą od 1952 r. Obecny status prawny niedźwiedzi reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Na jego podstawie niedźwiedzie w Polsce są gatunkiem ściśle chronionym, wymagającym ochrony czynnej (Załącznik 1, lp. 8). Ponadto niedźwiedź brunatny znalazł się w załączniku nr 4 (Gatunki zwierząt wymagających ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz wielkości tych stref) i obowiązuje dla niego 500 m strefa ochronna wokół gawry w okresie od 1 listopada do 30 kwietnia.
Niedźwiedzie są również ściśle chronione przez międzynarodowe akty i konwencje, w tym przez Unijną Dyrektywę „Siedliskową” — akt prawny, stanowiący podstawę ochrony przyrody w UE. Na mocy Dyrektywy Siedliskowej podlega zarówno ochronie gatunkowej, jak i siedliskowej:
- ochrona gatunkowa (załącznik IV(a) Dyrektywy Siedliskowej) — obowiązuje zakaz umyślnego zabijania, chwytania, przetrzymywania, a także niszczenia jego schronień i miejsc rozrodu. Zakaz ten obowiązuje niezależnie od lokalizacji osobnika – zarówno na obszarach chronionych, jak i poza nimi.
- ochrona siedlisk (załącznik II Dyrektywy Siedliskowej)— państwa członkowskie UE są zobowiązane do wyznaczania obszarów Natura 2000, w celu ochrony najważniejszych siedlisk dla gatunku.
Niedźwiedzie brunatne są również uznane za gatunek wymagający ścisłej ochrony przez Konwencję Berneńską.
Podstawa złożenia skargi do Komisji Europejskiej
Stan populacji niedźwiedzia brunatnego chronionej w Polsce jest ściśle powiązany z sytuacją populacji tego gatunku w innych krajach. Jak wskazują obserwacje naukowe, w szczególności oparte na monitoringu osobników z obrożami telemetrycznymi, niedźwiedzie często migrują pomiędzy stroną polską i słowacką.
W związku z powyższym istnieje znaczące ryzyko, że działania słowackich władz, prowadzone przede wszystkim w powiatach graniczących z Polską (m.in. Poprad, Kežmarok, Liptovský Mikuláš), polegające na odstrzale niedźwiedzi mogą mieć bezpośredni i niekorzystny wpływ na stan ochrony gatunku w polskich obszarach Natura 2000 (między innymi: Tatry (PLC120001), Bieszczady (PLC180001), Beskid Żywiecki (PLH240006)). Zgodnie z dyrektywą SEA, przyjęcie słowackiej uchwały o odstrzale niedźwiedzi musiało być poprzedzone strategiczną oceną jej skutków – najpierw dla populacji słowackiej, a w konsekwencji także dla polskiej. Wynika to z faktu, że populacja karpacka jest wspólna i transgraniczna. Dlatego w ramach wymaganej strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) niezbędne było także przeprowadzenie jej transgranicznego komponentu (TOOŚ), oceniającego wpływ na stan populacji gatunku w Polsce. Na podstawie uzyskanych dokumentów w drodze wniosków o udostępnienie informacji o środowisku w: Ministerstwie Klimatu i Środowiska RP, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie i Rzeszowie wynika, że SOOŚ a w konsekwencji także TOOŚ nie została przeprowadzona, a także strona słowacka nie podjęła kontaktu ze stroną polską przed przyjęciem uchwały nr 182. Jedyna forma kontaktu jaka została podjęta, była zainicjowana przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska RP już po wejściu w życie uchwały nr 182 rządu Republiki Słowackiej (korespondencja z dnia 8.05.2025). Jak wskazuje analiza prawna przeprowadzona przez Frank Bold, dyplomatyczna wymiana korespondencji pomiędzy właściwymi ministrami ds. środowiska obu państw, nie może zastąpić formalnej procedury TOOŚ wymaganej przez art. 7 dyrektywy SEA.
Z analizy zgodności z prawem UE uchwały nr 182, która została przeprowadzona przez Frank Bold na zlecenie Fundacji Greenpeace Polska, wynika, że działania podjęte przez Rząd Republiki Słowackiej w ramach przyjęcia Uchwały nr 182 naruszają przepisy prawa UE następującym zakresie:
- Uchwała nr 182 spełnia definicję „planu i programu” w rozumieniu dyrektywy SEA, a jej realizacja może znacząco oddziaływać na spójność sieci Natura 2000. W konsekwencji, przed jej przyjęciem istniał obowiązek przeprowadzenia SOOŚ, zgodnie z art. 3(2)(b) dyrektywy SEA.
- Z uwagi na transgraniczny charakter populacji niedźwiedzia brunatnego oraz lokalizację działań w bezpośrednim sąsiedztwie granicy z Rzeczpospolitą Polską, istniał również obowiązek przeprowadzenia TOOŚ, zgodnie z art. 7 dyrektywy SEA.
- Oparcie decyzji derogacyjnych na niepewnych i rozbieżnych danych naukowych narusza zasadę ostrożności, wyrażoną w art. 191 ust. 2 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), będącą fundamentem unijnej polityki środowiskowej. W szczególności poważne wątpliwości budzi jakość i wiarygodność danych naukowych, na których oparto decyzje wykonawcze zezwalające na odstrzał. W analizowanych dokumentach wskazano rozbieżność pomiędzy powoływanymi przez Republikę Słowacką szacunkami liczebności populacji (2500–3200 osobników) a wynikami badań naukowych opartych na analizie DNA, które wskazują na znacznie niższą liczebność (ok. 1056 osobników) oraz bardzo niską efektywną wielkość populacji (Ne ≈ 266).
Analiza prawna podsumowuje, że: działania Rządu Republiki Słowackiej są niezgodne z prawem Unii Europejskiej i mogą stanowić podstawę wniesienia skargi do Komisji Europejskiej.
Sposoby na mitygację konfliktów na linii człowiek-niedźwiedź
Projekt programu ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce, który został przygotowany przez czołowych ekspertów w 2011 r. wskazuje na kilka podstawowych czynników habituacji niedźwiedzi:
- bezpośrednie dokarmianie.
- niezabezpieczanie odpadów (w tym: pozostawianie odpadów w łatwo dostępnych dla niedźwiedzi miejscach, np. przy szlakach turystycznych, zabezpieczanie śmietników, czy kompostowników).
- pozostawianie pożywienia na myśliwskich nęciskach.
Innym, bardzo istotnym warunkiem, który sprzyja zbliżaniu się niedźwiedzi do ludzkich osiedli jest degradacja i fragmentacja ich naturalnych siedlisk — w szczególności starych lasów, w których zwierzęta mogą znajdować źródło pożywienia i schronienie[3].
Chociaż niedźwiedzie brunatne z natury są zwierzętami, które unikają kontaktu z człowiekiem, powyższe czynniki sprawiają, że zwierzęta uczą się, że bliskość człowieka wiąże się z łatwo dostępnym pokarmem. Gdy zetkną się z tymi czynnikami, są bardziej podatne na zbliżanie się do ludzkich siedlisk w przyszłości.
Projekt programu ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w Polsce wskazuje, że przed podjęciem letalnych środków, należy wyczerpać metody mniej inwazyjne na odzwyczajenie zhabituowanych osobników. Jest to płoszenie, oparte zarówno na wykorzystaniu sygnałów dźwiękowych i świetlnych oraz użycia broni z niepenetrującymi, gumowymi kulami. Jednak jak wskazują eksperci z Państwowej Rady Ochrony Przyrody — najważniejszym elementem mitygacji konfliktów jest zlikwidowanie czynników sprzyjających habituacji. Połączenie zapobiegania, z monitoringiem oraz skutecznym i konsekwentnym odstraszaniem może przynosić pozytywne skutki, które pozwalają na koegzystowanie ludzi i niedźwiedzi. W Polsce istnieje przykład dobrych praktyk – w Tatrzańskim Parku Narodowym istnieje specjalna grupa interwencyjna, która specjalizuje się zarówno w zapobieganiu powstawania konfliktów, jak i płoszeniu zwierząt, gdy zbliżą się do miejsc zamieszkałych przez ludzi. Aby zachować równowagę pomiędzy dobrostanem niedźwiedzi i człowieka, należy skorzystać z tych dobrych praktyk i rozszerzyć je na pozostałe miejsca występowania niedźwiedzi brunatnych w Polsce (między innymi Bieszczady), a także przekazywać je i pomóc wprowadzić w Słowacji. Eksperci wskazują, że ścisła współpraca pomiędzy Polską i Słowacją jest niezbędna, aby stan polskiej populacji niedźwiedzi ulegał poprawie.
Opracowali: Aleksandra Wiktor (Greenpeace), Adrian Chochoł (Frank Bold)
